بازار کرمانشاه به عنوان یکی از اصلی ترین بخش های شهر محسوب می شود که ترکیبدلپذیری از فعالیت های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و ... را در خودجای داده و با همه گوناگون کارکردیش، کل یکپارچه یگانه ایست که به درستی شالودهاصلی شهر کرمانشاه می باشد. بازار بزرگ شهر بخشی از میراث کهن است که گذشتهاز معماری دلپذیر و درخور توجه اش بازگو کننده تاریخ و خاطرات و اندیشه های شهر میباشد.

بازار دردوره زندیه

بررسی روند شکل گیری بازار بزرگ جدای از چگونگی شکل گیری بافت تاریخی شهرکرمانشاه نیست که به دوره زندیه برمی گردد. اهالی شهر کرمانشاه پس از تحمل مصیبتهای بسیار در دوره زندیه به ناچار از کنار رودخانه قره سو مهاجرت کرده و در رودخانهآبشوران در محله فیض آباد، کرمانشاه کنونی از نو بنا گردید. با هجوم جمعیت آواره شهر بهدو روستای فیض آباد و برزه دماغ، روستای چنانی در پیوند با محله فیض آباد در دوره زندیهشکل می گیرد. درون محله فیض آباد بازار تجاری بزرگی وجود داشته که از محله فیض آبادآغاز شده و تا سربازخانه شهری ادامه داشته است. در این بازار بناهای مذهبی، تجاری،فرهنگی و ... وجود داشته است. از این بازار به عنوان تاریکه بازار یاد می شود.

بازار در دوره قاجاریه

بازار بزرگ کرمانشاه از اوایل دوره قاجاریه و در زمان سلطنت فتحعلیشاه برجای ماندهاست. فتحعلیشاه فرزند ارشدش محمدعلی میرزای دولتشاه را در سال 1221 ه.ق بهعنوان فرمانروای ایالت کرمانشاه منصوب کرد. دولتشاه با ساختن بازار بزرگ، سربازخانهشهری، کارخانه چوب سازی، بناهای مذهبی، میادین شهری، حمام ها و سایر ابنیهعمومی در شهر کرمانشاه این شهر را از شهرهای مهم و آباد ایران قرار داد. او همچنینساخت بازار اولیه را درکنار رودخانه آبشوران آغاز نمود. پس از گسترش شهر، بازار ازرودخانه گذشته و در مسیر راه بازرگانانی که از شهر می گذشته راه خود را بر زمینناهموار پیدا کرده و در این مسیر دراز هرجا پهنه همواری بوده گسترده شده و هرجا شیبزمین ممکن می داشته شاخه های خود را به درون بافت پیش رانده است و پس ازگسترش شهر این بازار بوده که شهر را شکل داده است. این بازار از دروازه پل سیدجمعهآغاز شده و به دروازه چقاسرخ ختم شده است.

پس از محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند ایشان امامقلی میرزا عمادالدوله به عنوانفرمانروای کرمانشاه منصوب گردید. امامقلی میرزا با توجه به تخریب تعدادی از رویدادهایاحداث شده در زمان فرمانروایی دولتشاه به ادامه فعالیت های عمرانی در شهر اقدامنمود. ساخت بناهای فرهنگی_ مذهبی همچون مسجد عمادالدوله و تجاری مانند سرایعمادالدوله و قیصریه و همچنین ساخت چندین عمارت باارزش از جمله کاخ عمادیه، کاخمسعودیه و همچنین توسعه بازار با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق از جمله اینفعالیتها هستند.

چهارسوق در تقاطع بین راسته بازار مسگرها و راسته بازار زرگرها به بازار بزرگ مرکزیتبخشید و بازار کرمانشاه رونق دوباره خود را باز یافت. تا قبل از دوران قاجار کرمانشاه هرگزنتوانست به عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب کشور مطرح شود و همواره تحت نفوذشهر همدان بود. اما در دوره قاجار با قرارگیری گمرک غرب در کرمانشاه امتیاز ویژه ای بهلحاظ مالی، اقتصادی، اعتباری و ... به شهر اعطا شد و بازار کرمانشاه توانست خود رامطرح نماید و نقش عمده ای در تجارت کشور برعهده گیرد. بازارکرمانشاه مانند دیگربازارهای خطی در جهت طولی رشد کرده و فضاهای عمومی در دوسوی آن جای دارند.کلیه فضاهای بازار با هم مرتبط بوده و در دو طرف راهروهای خطی معماری خاصی را بوجودآورده اند که هرکدام علاوه بر ارتباط با فضاهای اصلی و فرعی یکنواخت بوده و مسیر طولیرا حفظ کرده اند. نظم موجود با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف دیگر، احتیاجمشتری بازار و بافت شهری اطراف آن در طول زمان پایه گرفته و با گذشت زمان میانبخشهای مختلف آن هماهنگی معقولی برقرار شده است. همجواری فعالیتهای سازگاربرای پیشرفت کسب و تسریع در دادوستد و ساخت کاروانسراها در خارج از راسته هایاصلی از انسجام و یکپارچگی و هماهنگی در بازار خبر می دهد. تکرار شکل گنبدی ومنحنی و نورگیرهای سقف به شکل دایره یا چهارضلعی اصلی بسیار مهم در بازار است وسقف به عنوان عامل حفاظت کننده موجب احساس امنیت در میان بازاریان و خریداران میشود.

 در سفرنامه ناصرالدین شاه آمده است وجود کاروانسراهای فراوان در شهر _ 40کاروانسرا_ نشان می دهد که تجارت عمده کرمانشاهان در سایه عبور کاروانهاست.فلاندن نیز می نویسد از این شهر کاروانهای عظیم با بارهای گرانبها به ویژه صندوقهایحمل مردگان به کربلا عبور می نماید.

 بازار در دوره پهلوی

با آمدن وسایل نقلیه موتوری به شهر کرمانشاه به منظور دسترسی به درون محلات فیضآباد و برزه دماغ و چنانی، نقشه خیابان مدرس (سپه) در سال 1312 تهیه و عملیاتاجرایی آن آغاز گردید. با احداث خیابان مدرس بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسیم شده،گذرهای درون بافت قطع و خیابان پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه میدان بااز بین بردن این فضای شهری شاخه های اصلی بازار را قطع کرده و با ایجاد واحدهایتجاری در دو طبقه و جداره سازی شهری این خیابان به یکی از اصلی ترین محورهای بافتکرمانشاه تبدیل گردید. جذابیت مغازه های تجاری ساخته شده در بدنه خیابان مدرسموجب رونق این مغازه ها و کم رونق شدن واحدهای بازار گردید و بسیاری از بازاریانصاحب نفوذ به سمت واحدهای تجاری برخیابان مدرس کشیده شدند.

پس از احداث خیابان مدرس خیابان جلیلی برزه دماغ از شمال به جنوب احداث شد.که پارهشرقی بازار به دو بخش تقسیم شده و راسته بازار چال حسن خان در سمت راست وراسته های آهنگرها، بنکدارها، صندوق سازها،بزازخانه کهنه و نو و بازار کلیمی ها درسمت چپ این خیابان قرار گرفتند. احداث خیابان جوانشیر در ضلع غربی خیابان مدرس بازارتوپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا نمود.

با تغییراتی که در بازار بزرگ کرمانشاه بوجود آمد بسیاری از اصناف از جمله مسگری،سفیدگری، سراجی، صندوق سازی، گیوه کشی، نعل سازی، رنگرزی، صرافی و ... برایهمیشه به بوته فراموشی سپرده شد. با رکود حوزه بازار، فعالیتها به راسته های اصلیمحدود شد و در نتیجه ی عدم حضور بازاریان و شهروندان بسیاری از سراها صرفاً تحتعنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت و تعدادی از سراها به دلیل رها شدن و متروکه ماندنپس از مدت کوتاهی به فضاهای مخروبه در بازار بزرگ تبدیل گردید.

با توجه به آسیب های وارده به بازار بزرگ کرمانشاه به دلایل فوق الذکر سازمان میراثفرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توجه ویژه ای به بازار نموده و با برنامه ریزی صورتگرفته جهت مرمت و باززنده سازی بخشهای تخریب شده از سال 1374 روند اجرایعملیات مرمت را از راسته صندوق سازها آغازشد و در حال حاضر مرمت و احیاء راستههای علافخانه، سراج ها، مسگرها، صحاف ها، آهنگرها، بزازخانه نو، چال حسن خان وبازار ترک ها به اتمام رسیده است.

عناصر و فضاهای بازار

عناصر و فضاهای بازار کرمانشاه عبارتند از:

الف- راسته: هر بازار بزرگ دارای حداقل یک راسته اصلی و چندین راسته ی فرعی استکه آن را دالان هم می نامند. گاهی این راسته ها به وسیله دو در از هم جدا می شوند.بازار صندوق سازها و بزازخانه به وسیله دو در از هم جدا شده اند. راسته اصلی بازارکرمانشاه از دروازه چقا سرخ تا دروازه پل سیدجمعه ادامه دارد. راسته های بازار کرمانشاهبراساس حرفه بازرگانی و صنعتگری، شهر، مذهب بازرگانان و کارکرد به اسامی ذیلنامگذاری شده اند:

- بازاربزازها: در ضلع غربی خیابان مدرس، در امتداد بازار صندوق سازها

- بازار صندوق سازها: در ضلع غربی خیابان مدرس، در انتهای بازار بنکدارها

- بازار بنکدارها: در ضلع شرقی خیابان جلیلی پس از بازار آهنگرها

- بازار آهنگرها: در ضلع شرقی خیابان جلیلی قبل از بازار بنکدارها

- بازار زرگرها: در ضلع غربی خیابان مدرس

- بازار حوری آباد: در ضلع غربی خیابان مدرس، انتهای بازار زرگرها

- بازار کلوچه پزها: در ضلع غربی خیابان مدرس، مقابل بازار بزازها

- بازار حلبی سازها: در ضلع غربی خیابان مدرس، موازی بازار کلوچه پزها

- بازار صحاف ها: ضلع شمالی چهارسوق

- بازار مسگرها: ضلع غربی چهارسوق.

- بازار سراجها: منشعب از بازار مسگرها

- بازار علافخانه: پس از بازار ترکها

- بازار ترکها: پس از راسته بازار سراجها

- بازار کلیمی ها: در محور موازی بازار بزازخانه

- بازار چال حسن خان: مجاور دروازه اصفهان و دروازه پل سیدجمعه، انتهای جبهه شرقیبازار بزرگ

- بازار توپخانه: مجاور دروازه چقاسرخ، در انتهای جبهه غربی بازار بزرگ

ب- دالان: دالان یک فضای ارتباطی است که غالباً نقش رابط بین فضای بیرونی با فضایدرونی بنا را دارد و معمولاً به صورت کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی است که از یک سوبه راسته ای دیگر و از سویی دیگر به یک سرا یا کاروانسرا مربوط می شود. دالان وکیلالدوله دربازار کرمانشاه از یک سو به راسته بازار سراجها و از سوی دیگر به سرای وکیلالدوله مربوط است.

ج- حجره یا دکان: حجره های واقع در بازار کرمانشاه در طبقه همکف نقش یک دکان راداشتند که در آنها کالا عرضه می شد، در حالیکه حجره های طبقه فوقانی بیشتر به عنواندفتر کار یا فضای اداری تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت و در زیر حجره هایی کهاز سطح معبر بالاتر بودند انبار می ساختند.

د- چهارسوق: در محل تقاطع راسته های بازار مسگرها، سراجها، صحاف ها و زرگرها دربازار کرمانشاه چهارسوقی ایجاد شده که گنبد آن دارای ظرافت و تزئینات داخلی زیادیاست.

ه- قیصریه: در راسته بازار صندوق سازها، قیصریه عمادالدوله ساخته شده که محل کارصنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند بزازان، علاقه بندان، سوزن دوزان، گوهریان ومشاغلی از این دست که نیاز به ظریف کاری دارد بوده است.

و- تیمچه: تیمچه کاروانسرا یا سرای کوچک سرپوشیده ای است که فضای بسیار مناسبیبرای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش می باشد. تیمچه سیداسماعیل واقع در راستهبازار علافخانه یکی از تیمچه های بازار کرمانشاه می باشد.

ز- سرا و کاروانسرا (خان): کاروانسرا یا سرا را می توان مهمترین فضای معماری طراحیشده در بازار کرمانشاه دانست که دسترسی به آن از طریق راسته های اصلی می باشد.علل پیدایش آن محدود بودن طول راسته بازارها و تعدد کاروانها در این شهر می باشد.سرای وکیل الدوله، سرای نو، سرای خرمافروشها و سرای اصفهانیها از جمله سراهایواقع در این بازار است که تا کنون نیز باقیمانده است.

ح- خانبار: به محوطه بزرگی در پشت کاروانسراها یا سراها که در حقیقت محل انباراجناسی که به وسیله چهارپایان یا گاری یا چرخ حمل می شود و نباید وارد بازار شوداطلاق می شود. این اجناس بعد از تخلیه در این خانبارها از طریق راسته ها به محل موردنظر منتقل می شدند.

ط- میدان: در داخل و یا در کنار و امتداد بازارهای مهم یک میدان شهری وجود داشت که درآنها بازارهای روز و ادواری برپا می شد. این میدانها علاوه بر دادوستد در ابعاد گوناگونفرهنگی، مذهبی، سیاسی و ورزشی مورد استفاده قرار می گرفت. میدان سربازخانهشهری، سبزه میدان و علاف خانه میدانهایی در محدوده بازار بودند که در جریان توسعهشهر تخریب شدند.

ی_ بازارچه: از فضاهای داخل بازار به شمار نمی آیند و بازارهای کوچکی هستند با چندیندکان در دو سوی یک معبر که با سقفی پوشیده و به صورت بازار محلی کوچک برای تامیننیازهای روزمره اهالی محل احداث شده است. بازارچه جلوخان در ضلع غربی خیابانمدرس در محله فیض آباد یکی از این بازارچه ها ست.

ک- گذر: بازارچه های بدون سقف را گذر می گفتند که دارای دکانهای کمتر و با فعالیتمحدودتر بوده است. گذر چنانی را در کرمانشاه می توان نام برد.

ل- مساجد و تکایا: به تناسب بزرگی وکوچکی بازار مساجدی در راسته اصلی ساخته میشد. مساجدی که در بازار کرمانشاه قرار گرفته عبارتند از مسجد جامع، عمادالدوله، فیضمهدوی و بنکدارها.

م- قهوه خانه: قهوه خانه ها از فضاهای جمعی هر بازار و بازارچه بوده و هستند اگرچهامروزه اهمیت قدیم خود را ندارند ولی هنوز محل تجمع اجتناب ناپذیر بازاریها هستند.

ن- انواع فضاهای خدماتی: در هر بازار اصلی متناسب با اندازه، وسعت و حجم مبادلاتبازرگانی در آن شماری فضای خدماتی مانند آب انبار، سقاخانه، شترخان، برف انداز و مانندآنها وجود داشت که نیازهای لازم به این گونه خدمات تامین می شد